Na putu od Mostara prema Čapljini, na lijevoj obali rijeke Neretve, nalazi se pravoslavna bogomolja poznata još od davnina. Manastir Žitomislić – tako je pisalo u dokumentu iz 1566. godine kada se tražila njegova obnova od kadije. Ovaj datum se često koristi kada govorimo o njegovim počecima, a da je postojao i prije, o tome svjedoče otomanski defteri.
Godine 1468. u jednom zapisu stoji ime sela ''Žitomislić'' koje je bilo opustošeno za vrijeme tadašnjeg rata, a crkva porušena. Nakon obnove on postaje sve posjećeniji i značajniji duhovni centar svih pravoslavnih Srba. Prvi monasi ovog manastira bili su članovi porodice Miloradović-Hrebren koji su i obnovili ovu svetinju. Oni su često putovali da bi se školovali i tako u manastiru imamo u 17. vijeku pojavu prepisivačke djelatnosti.
Osamnaesti vijek donio mu je velike nevolje oko njegovog zemljišta, ali krajem istog vijeka stao je na svoje noge, i vratio sve i tako postao poznat po svom dobrom ekonomskom položaju. Poznat je i po osnivanju dvije škole, duhovne i Srpske narodne škole. Duhovna je bila prva takvog tipa u cijeloj državi, školovala je monahe ali je radila samo dvije godine, a Srpska narodna škola pretvorena u državnu, školovala je lokalno stanovništvo sve do 1978. godine sa prekidima.
U drugom Svjetskom ratu monasi su odvedeni i bačeni u jamu Vidonja, a manastirska biblioteka i muzej opljačkani i spaljeni sa cijelim konakom.
Sve što danas ima od davnina, sačuvao je zahvaljujući tome što je crkva ostala neoštećena. Poslije rata manastir po prvi put u istoriji postaje ženski dolaskom monahinja koje su obnovile konak, i brinule se o cijelom manastirskom kompleksu.
One su tu bile sve do 1992. godine kada su zbog straha i nesigurnosti morale pobjeći u Srbiju. Manastir je iste godine miniran do temelja, opustošen kao i cijelo mjesto Žitomislić. Deset godina kasnije komisija za očuvanje nacionalnih spomenika cijeli kompleks proglašava nacionalnim spomenikom i tada započinje njegova obnova.
U maju 2005. osveštan je od Njegove Svetosti blaženopočivšeg Patrijarha srpskog Pavla, i njegova obnova bila je snažna motivacija da i ostale svetinje u Hercegovini krenu istim putem. Od tog dana, manastir je ponovo postao jedan od najznačajnijih duhovnih centara u kojem mir i spokoj pronalaze ljudi svih religija.
U aprilu 2019. godine otvoren je Muzej kompleksu koji u svojoj postavci ima ikone poznatih srpskih, ruskih i italo-kritskih umjetnika, crkvene predmete i dokumente-rukopisi od kojih je najstariji iz 14. vijeka. Najznačajniji artefakt ovog muzeja su Carske dveri iz 1576. godine koje je napravio majstor Radule, i rađeni su tehnikom duboreza.
Na njima imamo precizno oslikane prikaze cara Davida, Salomona, arhanđela Gavrila i Bogorodice koji prikazuju praznik Blagovijesti kome je manastir posvećen.
Manastirski kompleks i muzej u predpandemijskom periodu posjeti oko 10.000 ljudi iz cijelog svijeta. Danas je on opet muški, i broji četiri monaha koje predvodi Iguman Danilo Pavlović. Bez obzira na njegovu tragičnu prošlost, ovo mjesto se zalaže za mir i složnost aktivnim učešćem u međureligijskim projektima i time stalno doprinosi gradnji suživota u BiH. Iguman je nagrađivan Večernjakovim pečatom za međureligijski dijalog i priznat je od svih predstavnika religijskih zajednica.
Fondacija muzeja Žitomislić
